Diamond schreef interessante boeken over de op- en neergang van beschavingen[i] en kijkt  nu welke invloed recentere geschiedenis kan hebben op onze toekomst. Zeer boeiend, onderbouwd en met goede voorbeelden geeft het stof tot nadenken. Dat wil ik hier doen aan de hand van wat andere geschiedenisfeiten.

Bij elk boek is de grens van je beschrijving relevant. Diamond begint ergens vanaf 1800. Dat ligt nog vers in het geheugen en de aangehaalde punten hebben maatschappelijk hun sporen nagelaten. Bij Chili, met Allende  en Pinochet en Indonesië met Sukarno en Suharto hebben we wel beelden, zonder echt te begrijpen wat de impact is op die samenleving. Duitsland en Japan is met de wereldoorlog wat dichter bij huis, maar toch ontgaan je finesses. Van Australië, maar vooral van Finland is veel te leren als het gaat om de verhouding met Rusland. Alleen doen we dat niet. Terecht noemt Diamond de knieval van Willy Brandt voor een monument in Warschau met zijn verontschuldigingen voor oorlogsslachtoffers gedenkwaardig. Ook zijn er elk jaar weer de WOII dodenherdenkingen. Maar gelijktijdig zie ik Nederlandse vliegtuigen burgers bombarderen in Syrië en verdwijnen er met Nederlands geld pickup trucks naar IS. Allemaal nieuws in de kantlijn van het Journaal. Maar intussen organiseren veel Duitsers na Willy Brandt zich in Pergida of aanverwante National Socialistisch gelieerde groepen en scoort Le Pen goed in Frankrijk. In Nederland zijn er minimaal twee parijen die vluchtelingen buiten de deur willen houden, iets wat rechts-radicale partijen in Italië soms al aardig lukt. Diamond zijn historie lijkt alleen maar van belang voor rationele analyses rond het tijdperk dat hij beschrijft.

Maar  buiten Diamond zijn grenzen ligt de historie van de evolutie van de mens. Hoogendijk en de Rek[ii] gaan terug naar bijna 14 miljard jaar na de oerknal, 200.000 jaar nadat de homo sapiens zijn intrede deed en spreken van het vissenbrein. Ons stress systeem is grotendeels gevormd in een periode waarin nog niet eens leven op het land bestond. Ons vissenbrein, is helemaal niet toegerust om de problemen van deze tijd het hoofd te bieden.’ Dat stressresponsesysteem reageert op dezelfde manier op dagelijkse stressoren als vroeger op een leeuw. ‘ Alleen was de stressresponse die de allereerste mens na zijn allereerste gedachte ontwikkelde adequaat; de kans was groot dat er echt een leeuw zat en de gedachte hielp hem dus om te overleven. Als de leeuw was verdwenen, verdween ook het gevoel van stress. Maar bij een toenemend deel van de moderne mensheid verdwijnt het gevoel van stress helemaal niet, want de ene ingebeelde leeuw is nog niet in het struweel verdwenen of daar dient de volgende zich al weer aan. Zo helpen de gedachten de mens niet te overleven, maar maken hem juist ziek; overspannen, overwerkt, burn-out, depressief, paniekerig, angstig, piekerig of welk etiket je er ook maar voor wil gebruiken. En daaruit volgt dan weer een toenemend gebruik van kalmeringsmiddelen, zelfhulp op internet, cursussen etc… Vaak is het middel erger dan de kwaal’. ‘In het begin waren het concrete overzichtelijke stressoren van een heel andere orde dan de ongrijpbare en onontkoombare stressoren waar de mens tegenwoordig mee te maken heeft; mail, nog meer mail, Facebook, nog meer Facebook, veeleisende collega’s, mekkerende bazen, blowende kinderen, verontrustende nieuwsberichten over de opwarming van de aarde …..’ Kortom stress is het gevoel dat je hebt als je je moet aanpassen aan iets dat je aanpassingsvermogen te boven gaat. En het is dit gevoel, tegenwoordig vaak mede gebaseerd op foto’s en kreten op sociale media die bepalend zijn. Die overschaduwen de rationele analyses van Diamond en leiden dan tot problemen. Recente geschiedenis is dus belangrijk voor zover ze niet wordt overschaduwd door het veel eerder in de historie ontwikkelde vissenbrein.

Globalisering en nieuwe media bepalen mede onze toekomst. Toen Diamond jong was (blz 348; geldt ook voor mij) waren er maar drie TV netten met een paar landelijk kranten. Mensen deelden samen hetzelfde nieuws. Nu is er keuze tussen honderden zenders met elk hun eigen doelgroep. Internet kent groepen van links tot rechts, voor of tegen Zwarte Piet etc. Je hoeft maar op ‘like’ te drukken om een bericht te steunen van je vriend of familielid. En die denken er net zo over als jij; anders gooi je ze uit de groep. Men kiest de zender, website of groep die vooroordelen bevestigen (vindt vissenbrein prettig). Zo ontstaan clans of clusters met veel groepsdenken (stammen). Foto’s van hondjes of poesjes doen het goed als ook vakantiefoto’s. Dat geeft het vissenbrein een goed gevoel. En daarvan zijn er zoveel dat er voor andere foto’s geen tijd meer is, laat staan voor een weldoordachte analyse van de wereldproblematiek (levert geen plezier op en nadenken kost inspanning; we ontspannen liever). Foto’s van de armoede in Afrika en oorlogsslachtoffers staan nauwelijks op de familie app (niet leuk). We houden dus de veelheid aan berichten op sociale media gezellig, d.w.z. passend binnen een eigen goed gevoel.

Vanuit de algemene media krijg je berichtgeving afhankelijk van de zender die je standaard kiest en die je wereldbeeld bevestigt (is prettig). Fox is geen CNN en RT news geen  Al Jazeera. Zenders brengen wat past bij een doelgroep die zorgt voor juiste kijkcijfers (voor reclame of doel geldschieter).Trump roept dat alles fakenews is, verkoopt zelf veel onzin, maar wordt met veel apps wel president bij zijn doelgroep. Nieuws sluit aan op een politieke kleur op basis van de cultuur en levensstijl in het land (anders flipperen we naar een andere zender). Dat geldt ook voor Afrika en het Middenoosten, waar men via diezelfde media kennis neemt van de klimaatverstorende weelde in het Westen. Daar wil men (terecht) betere leefomstandigheden wat o.a. leidde  tot de Arabische Lente. Een virale hype die eindigde in een drama. Iedereen drukt op ‘like’ bij een bericht dat een leider weg moet. Maar over hoe het verder moet zijn er alleen wat idealistische kreten die radicaal uiteenlopen en zelden zijn doordacht. Het is een netwerk van vissenbreinen, inclusief Westerse die zonder de situatie te kennen of te doordenken zich via sociale media overal mee bemoeiden en erop los ‘liken’. Het maakte het leven van mensen in die Lente, die zich geen i Phone kunnen permitteren nog lastiger. Gelijkertijd zoeken mensen die via media weten wat elders mogelijk is en die in eigen land geen toekomst hebben, legaal of niet een beter heenkomen. Op de sociale media werd het wat stil (na de voorspelbare mislukking) bij groepen die de strijd in de Lente aanmoedigden en vervolgens worden andere groepen die vluchtelingen willen weren dominant. Nu zitten veel slachtoffers van die strijd in mensonterende kampen in Griekenland (wat dan blijkbaar geen EU meer is) of dobberen op bootjes vanuit het totaal ontredderde Libië. Terroristen gebruiken de media nog rigoureuzer, vergelijkbaar met marketing c.q campagnetechnieken waarmee men in het Westen doelgroepen bewerkt. Samengevat verkleinen,moderne media afstanden wereldwijd maar faciliteren gelijk dat er nieuwe afgeschermde stammen ontstaan die elkaar te lijf gaan, desnoods via een virale hype in grotere groepen. Dat beseffende zouden we in die nieuwe globale omgeving met deze media een deel van ons oude vissenbrein met zijn gevoelens beter af moeten schermen en hoort het Verlichte meer rationele denken nu echt meer ruimte te krijgen.

 

Diamond noemt vier kernproblemen die de beschaving in de afgrond kunnen storten; de verspreiding van nucleaire wapens, de klimaatverandering, de uitputting van hulpbronnen en de globale ongelijkheid in de wereld. Uitputting van hulpbronnen lijkt geen serieus probleem omdat we waarschijnlijk door de andere drie al in de afgrond liggen voordat die bronnen op zijn. Schaarste zal wellicht wel de andere drie elementen verscherpen.

  • Voor wat betreft de nucleaire dreiging wijst Diamond op de VS politiek richting Rusland. Die veronachtzaamd de lessen die Finland leerde rond hun bedreiging van de Sovjets in 1945; de enige weg voor Finlands veiligheid was een constante eerlijke en open discussie met de Sovjet Unie om de Sovjets ervan overtuigen dat Finland te vertrouwen is en geen bedreiging vormt. De VS doet momenteel het tegendeel (ook de Oekraïne). De gevolgen zijn spanningen over en weer die met een kleine vergissing tot rampzalige oorlogen kunnen leiden.
  • Voor het klimaat en de voedselproblemen geeft Diamond een sommetje dat paniekverhalen over wat meer bevolkingsgroei in Kenia onderuit haalt. Stel de mensen in de wereld zouden dezelfde voetafdruk (grondstoffenverbruik met CO2) hebben dan in het Westen. Dan zou dat in termen van CO2 uitstoot en grondstoffenvraag niet neer komen op een bevolkingsgroei tot 9.5 miljard mensen inclusief Kenia(wat optimisten nog net geen probleem lijkt), maar op een equivalent van 80 miljard mensen. Dat mensen gaan proberen hun situatie te verbeteren is hierboven al aangegeven (en terecht). Het enige alternatief is dat het Westen minder gaat verbruiken. Gezien de snelheid waarmee de situatie verandert mag je dan best van een complexe crisis spreken die je niet oplost met gevoelens vanuit het vissenbrein. Belangrijk is een consensus over een crisis in een land (burgers) dat vervolgens de verantwoordelijkheid neemt die op te lossen. Diamond mist dit in de VS, maar ook in Nederland is dat onderontwikkeld. Het klimaatprobleem (en andere problemen) ziet men nauwelijks als een crisis en weinig burgers nemen verantwoordelijkheid. Vanuit onze historisch gegroeide verzorgingsstaat is de consensus dat de overheid dat maar moet opknappen als het al een probleem is. Het juiste zelfbeeld ontbreekt dat het Westen de grote vervuiler is en Nederland het afvalputje van Europa.
  • Dat geldt ook grote bedrijven die via Nederland belastingen kunnen ontwijken. Dat vergroot de ongelijkheid. Wellicht mede door dit tekort aan consensus over deze crises komt ook het voorstel van Diamond om naar besturingsmodellen van andere landen te kijken niet aan bod. We blijven doormodderen met het historisch gegroeide poldermodel. Dat werkte voor de polder en het akkoord van Wassenaar, maar schoot met veel convenanten daarna schromelijk tekort. Het historische polder- en verzorgingsstaatmodel samen met wat Diamond de kernwaarden noemt, die in de handelsnatie Nederland relatief individualistisch zijn, zou wel eens de oorzaak kunnen worden voor een slecht Nederlands beleid op de kernproblemen die Diamond benoemt.

De vier genoemde kernproblemen zijn sluipmoordenaars die je niet aan ziet komen. Als je ze echt voelt (vissenbrein) is het kantelpunt gepasseerd. Het is zoals met een lawine die je, als je die bij je voordeur voelt, niet tegenhoudt. Om die metafoor door te trekken; Mensen zijn nog steeds druk bezig met wie de bezem moet betalen om hun eigen stoepje sneeuwvrij te krijgen (eigen kortzichtige belang), terwijl er al lang voorzieningen nodig zijn om lawines te voorkomen of binnen de perken te houden. Er ontbreekt een consensus over de crisis en het verantwoordelijkheidsgevoel om tot een eerlijk beeld van de eigen positie te komen. Wellicht daardoor blijven we hangen in onze poldercultuur zonder te kijken naar voorbeelden uit andere landen, waarbij onze relatief individualistische cultuur niet bevorderlijk lijkt bij het oplossen van deze collectieve problemen.

 

Diamond schreef wederom een interessant boek. Deze keer over de recente geschiedenis. Zeker de toekomst zit grotendeels opgesloten in het veleden (padafhankelijkheid). Maar zolang we de genen overgeleverd vanuit het vissenbrein dominant de ruimte geven in de huidige globale samenleving, lijkt de ondergang van de menselijk beschaving onvermijdelijk. En wellicht dichter bij dan we denken (na een kantelpunt kan het snel gaan; denk aan lawine). Nieuwe technieken kunnen dit mede voorkomen, maar voorlopig lijken de bewierookte nieuwe media meer kwaad dan goed te doen. Het is essentieel de technieken die ons voortbestaan veilig kunnen stellen vroegtijdig en weldoordacht in te zetten. We kunnen deze keer de put niet meer gaan dempen als het kalf verdronken is. We liggen namelijk zelf in de put. Te lang polderen zonder draagvak bij de burgers die meer gaan denken kan desastreus zijn. De geschiedenis leert dat we, 200 jaar nadat Kant schreef;  ‘Mens durf te denken’ dit nog niet kunnen. Kant, die het begrip vissenbrein nog niet gebruikte, had nog goede hoop dat dit alsnog ging gebeuren. Ik help hem dat nog steeds hopen, maar durf er geen fles wijn om te verwedden.

[i] Zie o.a  (Diamond, 1999) en (Diamond, 2004)

[ii] (Hoogendijk & Rek de, 2017) ook gebuikt met uitgebreidere sociologische beschrijvingen in (Hofman, 2018)

 

Diamond, J. (1999). Guns, Germs, and Steel: The Fates of Human Societies. New York: W.W.Norton & companay.

Diamond, J. (2004). Ondergang. Utrecht: Spectrum.

Hofman, H. (2018). Naar de Verlichting en eeuwige vrede van Kant. Amsterdam : Brave New Books.

Hoogendijk, W., & Rek de, W. (2017). Van big bang tot burn out. Amsterdam: Uitgeverij Balans.