Taubman geeft een goed gedocumenteerd beeld, over Gorbatsjov, zijn leven in zijn tijdperk. Gorbatsjov gaat waarschijnlijk de geschiedenis in als beëindiger van de Koude Oorlog zonder bloedvergieten. Neemt niet weg dat we kunnen leren van de fouten die hij maakte en hoe hij zich impopulair maakte bij zijn volk. Hier een paar opmerkingen vanuit het transitieperspectief.

Wodka is een probleem dat elke Russische leider aangaat en waarop al veel Gorbatsjovprojecten strandden. Gorbatsjov pakte dat gelijk op. Maar een transitietraject begin je normaal met verbeterpunten die mensen zelf graag willen en die niet strijdig zijn met je visie. Willen mensen in een bedrijf wat extra bloembakken in het kantoor; prima geef ze die zonder veel vergaderen en ga over op het volgende punt. Hecht men veel waarde aan een koffierondje, bespaar dan niet op die 10 minuten per dag die dat kost. Accepteer die 10 minuten en vraag iedereen ideeën voor efficiëntieverbetering om 20 minuten terug te winnen. Je hebt die mensen nodig om veel belangrijkere doelen te realiseren. Gorbatsjov s gedeeltelijke alcoholverbod lijkt rationeel maar is vanuit transitieperspectief een vrij ernstige fout. Je propageert meer vrijheid en ontneemt mensen de vrijheid om zelf over hun favoriete privé consumptiegedrag te beslissen. Zoals bij de drooglegging in de VS (voor WOII) ontstaan bloeiende zwarte markten en criminaliteit die schade toebrengt aan de economie, mede omdat mensen grondstoffen inefficiënt gebruiken voor illegale drankproductie. Grondstoffen als suiker heb je juist nodig in de lege supermarkten waar de bevolking je als leider op afrekent. Het gedeeltelijke alcoholverbod geeft per saldo een economisch maar vooral sociologisch negatieve spiraal die je beleid impopulair maakt. Gorbatsjov was een intellectueel met een goedbedoelde visie die in zijn topfunctie te ver af kwam te staan van het volk; de zwijgende meerderheid (die later demonstranten steunt). Onbegrijpelijk gezien de mislukte drooglegging in de VS en eerdere projecten in Rusland. Er waren vast in de USSR economie betere projecten waar Russen warm voor liepen met meer resultaat dan een verbod op een sociaal ingesleten verslaving. De les lijkt te zijn; Evalueer met betrokkenen realistische opties, zorg eerst dat problemen c.q. kleine irritaties worden opgelost en bouw dan met mensen aan je visie (die helaas bij Gorbatsov vaak ook vaag en abstract lijkt) zonder voorbarige ineffectieve maatregelen, ver en geboden.

Van Poetin wordt gezegd dat hij zijn elite (en KGB inzichten) meenam vanuit St Petersburg. Gorbatsjov nam bijna niemand mee vanuit het gebied waar hij groot werd. Rond Poetin krijg je mensen die daar voordelen uithalen, maar lukt een transitie zonder een Gideonsbende, een kleine strijdbare groep mensen die elkaar kent, vertrouwt en waarop je kunt rekenen. Tjsernobyl toont wat er gebeurt als je je verlaat op de bestaande structuren. Na de ramp rapporteerde de eerste staatssecretaris (26 april) ‘Er zijn geen speciale maatregelen nodig zoals evacuatie van de bevolking’ (hst 6). ‘Ambtenaren uit Tjsernobyl gaven onjuiste informatie omdat ze bang waren dat zij de schuld van de ramp zouden krijgen’ Zo kan het dat er in de buurt van de centrale nog rustig het 1 mei feest werd gevierd. ‘Op 26 april nadat de brand onder controle was werd een commissie ingesteld om de zaak te onderzoeken’ (totaal geen urgentiegevoel). ‘[Betrokken deskundigen] klonken als een stel barbaren; ze vertelden dat er niks vreselijks was gebeurd, dat zulke dingen nu eenmaal voorvielen in niet militaire reactoren, dat je alleen maar een paar glazen wodka hoefde te drinken, een hapje hoefde te eten en er een nachtje over hoefde te slapen en dat alles dan wel weer in orde zou zijn’ herinnerde Gorbatsjov zich later. ‘Niemand was voorbereid tierde hij 3 juni’ en de geleerden die volledig werden vertrouwd lieten het afweten. ‘Tjsernobiel opende me werkelijk de ogen’ herinnerde Gorbatjsov zich. In zekere zin kon zijn leven ‘in twee stukken worden verdeeld; de tijd voor Tjsernobiel en de tijd erna’. Een leider is geen atoomgeleerde, maar dat pleit Gorbatsjov niet vrij. ‘Want de gebreken die tijdens de ramp in Tjrenobiel en ook daarna aan het licht kwamen waren kenmerkend voor het systeem als geheel; een gigantische incompetentie, doofpotten op alle niveaus en een zelfdestructieve geslotenheid aan de top’. Als leider ben je verantwoordelijk voor een systeem dat rampen voorkomt en een goede afhandeling van ongelukken mogelijk maakt. Daarvoor is een eigen strijdbare groep mensen nodig die met jou staan voor de weg die je wilt gaan. Natuurlijk zitten er competenties in de bestaande structuur. Die vloeien op basis van hun capaciteiten op een gegeven moment samen met de Gideonsbende in een nieuwe structuur. ‘Maar Gorbatsjovs vermogen om goed in te schatten wie er wel en niet aan zijn kant stond liet veel te wensen over’. Zo was de promotiekans voor Jeltsin klein ‘ deels omdat zijn drift even groot was als Gorbatsjovs kalmte’. Ryzjkov waarschuwde dat hij Jeltsin geen promotie moest geven; ‘hij zal je in het ongeluk storten’. Toch kreeg Jeltsin promotie. ‘Met zulke collega’s in het Kremlin had Gorbatsjov geen vijanden meer nodig’. Jeltsin en anderen werden een nagel aan zijn doodkist. In een complex veranderingstraject verzieken dit type opportunisten, al of niet zichtbaar het proces. Poetin leerde blijkbaar van Gorbatsjov (of elders) dat je een betrouwbaar team mee moet brengen en aan de bestaande orde duidelijke randvoorwaarden meegeeft. Zo vertelde hij oligarchen dat ze zich niet met zijn politiek moeten bemoeien. Een goed team met duidelijk doelen, dat gaande weg wordt aangevuld met capabele mensen uit de oude organisatie in een nieuwe gewenste structuur is de juiste weg in een transitietraject. Dat miste bij Gorbatsjov.

Achteraf als stuurman aan de wal fouten duiden is makkelijk en goedkoop als je het niet gebruikt om van te leren. En Gorbatsjov deed ook goede dingen met Reagan en Teacher. Toen echter Busch aan de macht kwam en Gorbatsjov leningen nodig had voor economische plannen bleef het bij mooie woorden. Gorbatjsov stak zijn nek uit om de Koude Oorlog vreedzaam te beëindigen; Bush senior deed nagenoeg niks met leningen om zijn nek te sparen. Zoals met het atoomakkoord met Iran. Obama sluit een deal waarbij Iran concessies doet; Trump gooit het weg en gaat Iran economisch afknijpen. De EU pruttelt wat maar Europese bedrijven trekken zich terug uit Iran. Zo liet men ook Gorbatsjov verzuipen. Dit structureel onbetrouwbaar gedrag van het Westen en WOII met 25 miljoen Russische doden en enorme schade aan gebouwen en historisch erfgoed (bezoek St. Petersbrug; zie wat het communistische regime moest restaureren) lijkt voor Rusland (Poetin) voldoende om waakzaam te zijn op militaire macht aan de grenzen. In de visie van Gorbatsjov was de NAVO na de Koude Oorlog niet meer nodig en diende te worden vervangen door andere instituties. Het Westen ging gewoon de NAVO uitbreiden. Bush jr wilde zelfs Oekraïne en Georgië bij de NAVO. Als EU landen wat zuinig zijn met defensie-uitgaven, zorgt de VS dat troepenmachten worden verplaatst naar het Oosten. Alleen maar ‘vreedzaam’ en op verzoek van die mensen daar? Ook Rusland ziet dat in Oost Duitsland de rechtradicale AfD en gelijksoortige partijen in de EU terrein winnen. Grexit ging niet door maar de Grieken zitten met een kater van enorme schulden (om EU banken te redden) plus veel Syrische vluchtelingen waar de EU ze mee liet zitten. De Brexit, een drama met vele bedrijven is nog lang niet af is. Wat er dan in Ierland gaat gebeuren en met Schotland nog los van o.a. Catalonie in Spanje is een open vraag. De westerse elite zal blijven ontkennen dat de huidige EU in eenzelfde trein zit die leidde tot de ondergang van de Sovjet Unie. Wat Gorbatsjov groot maakt is dat hij dit vroegtijdig onderkende en de Koude oorlog zonder bloedvergieten beëindigde. Dit ondanks tegenstand in eigen gelederen en met veel problemen bij het volk (die evengoed waren gekomen). De EU kan hier veel van leren. Gorbatjsov tierde na Tsjernobyl dat de overheid en organisaties onverantwoordelijk handelen bij grote projecten maar dat als er een simpele spijker ergens in moet worden geslagen dat door duizenden bureaus moet worden goedgekeurd. Dat is in de EU niet anders. Met marktwerking en met uitbestedingsregels storten ook hier voetbalstadions en parkeergarages in en vallen er veel slachtoffers bij een brand in Londen. Als EU burgers zelf wat willen doen worden ze niet belemmerd door vijf jarenplannen, maar door grote bedrijven die in feite het Politbureau van de EU zijn. Gemeenten fuseren, werken op grotere schaal en moeten (onverantwoordelijk) handelen uitbesteden via aanbestedingsregels (voor grote bedrijven). En uiteraard komen er meer bureaus voor de bewuste spijker. Grobatsjovs erfenis was een onwerkbaar systeem; in Europa wordt dat onwerkbare systeem in snel tempo opgebouwd. Daarbij lijkt de EU deels op de Weimarrepubliek, een democratie die de economische problemen niet aan kon en die laveerde tussen communisten en vooral extreem rechts (NSDAP). Hitler kreeg meer macht onder het volk, dat graag een zondebok aanwees voor hun sores. Toen de Joden, nu de immigranten en vluchtelingen. Hitler verbeterde de economische situatie via overheidsbestedingen (helaas voor defensie) wat de EU nalaat (die laat de ECB aanmodderen met rente en opkoopmanipulaties). Gobatsjov met meer macht zocht in tegenstelling tot Poetin niet de juiste mensen voor zijn team. De EU stelt na verkiezingen met veel lobbyen en vergaderen een team samen waar niemand uit de elite bezwaren tegen heeft. Dat is dus vlees noch vis. En of je nu voor of tegen Timmermans bent; hij kreeg zijn droombaan niet omdat hij duidelijk afstand nam tegen anti democratische tendensen in Oostbloklanden. Een democratie heeft dus geen Siberië nodig; rechts extremisten hebben voldoende andere institutionele middelen om tegenstanders op een zijspoor te krijgen. Het wachten is op een nieuwe ‘Hitler’ die wel zijn eigen team kiest. Iemand die het volk belooft dat hij de elite verwijdert en dat daarna alles beter wordt (wat dat ook moge zijn). En het volk? Dat volgt die leiders omdat ze minder duidelijke toekomstbeelden verkiezen boven de huidige praktijk die ze niet vertouwen en verafschuwen. Deze bewegingen in de EU zullen Poetin, die de historie van Weimar goed kent, niet ontgaan.

De geschiedenis wordt regelmatig herschreven. Dat zal over 50 jaar in het post EU tijdperk ook wel gebeuren. De kans dat Gorbatsjov dan nog wordt geëerd voor het afsluiten van de toenmalige Koude Oorlog zonder bloedvergieten lijkt vrij groot. Welke eer EU bestuurders toekomt is nog in nevelen gehuld. De kans op totalitaire fascistische systemen lijkt weer reëel aanwezig. Maar wie weet gaan politici nog leren van goede en foute beslissingen van Gorbatsjov.